On birinci yüzyıldan sonra Türkmen adını alan Oğuzlar Türkiye Türkleri, İran Türkleri, Irak Türkleri,[1] Suriye Türkleri, Azerbaycan Türkleri, Makedonya Türkleri, Üsküp Türkleri, Dobruca Türkleri, Besarabya Türkleri, Deliorman Türkleri, Mestanlı,-Kızanlık, Türkleri, Filibe Türkleri, Plevne Türkleri, Varna Türkleri, Gagauz Türkleri ve Türkmenistan Türklerinin[2] ortak adıdır. Türkmen ülkesi, Türkmeniya, kavramını ilk ortaya atan Türk ülkelerinin tamamına Türkiya diyen gezgin Marco Polo'dur. Mete Han döneminden günümüze kadar kurulan 200'den Türk Devletinden 70 kadarı Türkmenler tarafından kurulmuştur.[3]
Türkmenistan'ın bulunduğu bölge, Çin, Hindistan, Akdeniz havzası gibi dünyanın en eski kültür merkezlerinin kavşak noktasındadır.[4] Bölgede tarih boyunca, ticaret yolları sayesinde nüfus yerleşimi ve ekonomik gelişim açısından elverişli koşullar oluşmuştur.[5]
Türkmenistan 35°-43° Kuzey enlemleri ile 52°-67° Doğu boylamları arasında yer almaktadır. Yüzölçümü 488.100 km2 olan ülkenin nüfusu Worldometer'in 16 Ocak 2021 tarihinde yaptığı tahmine göre 6.080.626'dır.[6] Buna göre ülke, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri arasında en az nüfuslu olandır.
Türkmenistan'da nüfusun medyan yaşı kadınlarda 28,4 yıl; erkeklerde 27,5 yıl; genel popülasyonda 28,4 yıldır. Doğum anında beklenen yaşam süresi kadınlarda 73,6 yıl; erkeklerde 67,4 yıl; nüfusun toplamında ise 70,4 yıldır. Erkek/kadın oranı doğumda 1,04/1; 0-15 yaş arasında 1,03/1; 15-24 yaş arasında 1,01/24; 25-54 yaş arasında 0,98/1; 55-64 yaş arasında 0,89/1; 65 yaş üstü nüfusta 0,77/1; genel nüfusta 0,98/1'dir.
1989-2019 Yılları Arasında Nüfusları Artan ve Azalan Eski Sovyetler Birliği Ülkeleri.
Türkmenistan Yahudileri, ülkeye 1830'larda İran'dan göçmüş ve Marı (Merv) vilayetinin Ýolöten ve Bayramali kentlerine yerleşen gruplardır. Nüfusları 1980'lerde 2500 civarına yükseldiyse de daha sonra düşmüştür.
Türkmenistan'ın Yerleşim Özellikleri
Ahal vilayetinde yer alan ilçeler, Akbuğday, Babayhan, Baherden, Gökdepe, Kaka, Sarahs, Tecen'dir. Vilayette bulunan Bahtiyarlık, Berkararlık, Büzmeyin, Köpetdağ ilçeleri doğrudan Aşkabat kentinden yönetilmektedir. Balkan vilayetinde yer alan ilçeler Bereket, Esengulı, Etrek, Mahtumkulu, Serdar, Türkmenbaşı'dır. Daşoğuz vilayetinde yer alan ilçeler Akdepe, Boldumsaz, Göroglı, Bubadağ, Gurban Sultan Ece, Köneürgenç, Daşoğuz (Niyazov), Saparmurat Türkmenbaşı'dır. Lebap vilayetinde yer alan ilçeler, Türkmenabat, Galkınış, Darganata, Dövletli, Farap, Halaç, Hocambaz, Kerki, Köytendağ, Sayat'dır. Marı (Merv)'de yer alan ilçeler Bayramali, Garagum, Marı, Murgap, Oğuzhan, Sakarçage, Serhatabat, Türkmengala, Vekilbazar ve Ýolöten'dir.
Türkmenistan'ın Vilayetleri
Kaynak: Peter Fitzgerald
Kırsal ve Kentsel Nüfus 1990-2018
Kaynak: FAO
Kıyılarda yerleşim
Türkmenistan’ın Hazar Denizine 1.035 km. kıyısı bulunmaktadır.[7] Türkmenistan’ın Hazar Denizi kıyısından bulunan başlıca kentleri Türkmenbaşı, Hazar Sengulı ve Garaboğaz’dır.
Eski adı Bekdaş olan Garaboğaz kenti, Mangışlak Yarımadasında Garaboğaz’ın kuzeyini Hazar Denizinden ayıran sırt üzerinde kurulmuştur. Türkmenbaşı yarımadası kuzeyde Garaboğaz körfezi ile güneyde Türkmenbaşı körfezi arasında yer almaktadır. Türkmenbaşı körfezinde önemli bir liman kenti olan Türkmenbaşı 1869’da kurulmuştur. Devlet Başkanı Saparmurat Niyazov daha önce Kızılsu olan kente kendisine soyadı olarak seçtiği Türkmenbaşı ismini vermiştir. Kentin nüfusu 2009 verilerine göre 70.543’tür. Türkmenbaşı körfezinin güneyinde ise Çeleken yarımadası bulunmaktadır. Çeleken 18. yüzyıldaki kayıtlara göre daha önceden ada iken suların çekilmesi sonucu yarımadaya dönüşmüştür. Yarımadanın kuzey ucuna Kafalca yarımadası denirken güney ucuna Derviş yarımadası denmektedir. Yarımadadaki en önemli yerleşim Hazar kentidir.
Türkmenistan açıklarında bulunan başlıca adalar Kuları, Kalpin, Çeleken, Koğurçı ve Aşur Ada’dır.
Nüfus Projeksiyonları
Nüfus projeksiyonu, geleceğe ilişkin nüfus trendlerini göz önünde bulunduran belli bir varsayım setinin nümerik çıktısı olarak tanımlanmaktadır.[8] Bu bakımdan tahmin ile projeksiyonun farkı, projeksiyonun bir hesaplama olması, belli olan varsayımlar altında, matematiksel hata paylarının dışında her zaman doğru çıkmasıdır.[9] Sosyo-ekonomik ve ekolojik süreçlerin yönetimi açısından nüfus projeksiyonu, her ülke için önemli bir araçtır.[10]
Birleşmiş Milletler 2000 yılı dünya nüfusu için ilk tahminlerini 1963 yılında gerçekleştirmiş, dünya nüfusunun 2000 yılında 7,5 milyarı geçeceğini öngörmüştü. Daha sonra genel nüfus artış oranının düşmesi üzerine revize edilen tahminler ile dünya nüfusunun 5,9 milyar ile 6,4 milyar arasında olacağı bildirilmişti. 2000 yılında dünya nüfusu 6.143.493.823 oldu. Birleşmiş Milletlerin 2019'da güncellediği verilere göre Dünya nüfusu 2030 yılında 8.548.487.000, 2050 yılında 9.735.034 olacaktır.[11] Dünya nüfusu içindeki payı hızla yükselerek %60'ı geçen Asya kıtası oransal olarak gerileyecek ve 2025'te %55,5'e inecektir.[12]
Türkmenistan'ın nüfusunun 2030 yılında 6.960.000, 2060 yılında 8.613.000 olacağı öngörülmektedir.[13] Buna göre 2030 yılında ülkede nüfus artış hızı %1,022; ham doğum oranı ‰17,25; ham ölüm oranı ‰6,482; bebek ölüm oranı ‰20,37; doğum anında yaşam süresi beklentisi 73,09 yıl (kadınlar için 76,80 yıl, erkekler için 69,27 yıl); toplam doğurganlık oranı kadın başına 2,439; 0-5 yaş arası nüfus 610.000; 0-15 yaş arası nüfus 1.973.000; 15-65 yaş arası nüfus 4.456.000; >65 yaşındaki nüfus 531.000; kırsal nüfus 3.033.000; kentsel nüfus 3.927.000; işgücüne katılım oranı; %44,5; kadın iş gücünün toplam işgücüne oranı %44,7 olacaktır. Diğer taraftan 2060 yılında ülkede nüfus artış hızı %0,382; ham doğum oranı ‰12,52; ham ölüm oranı ‰8,181; bebek ölüm oranı ‰11,45; doğum anında yaşam süresi beklentisi 79,87 yıl (kadınlar için 83,10 yıl, erkekler için 76,55 yıl); toplam doğurganlık oranı kadın başına 1,9; 0-5 yaş arası nüfus 544.000; 0-15 yaş arası nüfus 1.688.000; 15-65 yaş arası nüfus 5.481.000; >65 yaşındaki nüfus 1.444.000; kırsal nüfus 3.033.000; kentsel nüfus 5.857.000; işgücüne katılım oranı; %41.8; kadın iş gücünün toplam işgücüne oranı %48,11 olacaktır. [14] Bu projeksiyonlara göre 2030-2060 yılları arasında nüfus artış hızındaki düşüş ( ) keskin olacaktır. Söz konusu dönemde toplam doğurganlık 1,9'a düşeceğinden, ham doğum oranı da buna paralel olarak ‰12,52'ye düşecektir. Bununla birlikte 2021'de ‰6,325 olacağı öngörülen ham ölüm oranının 2060 sonunda ‰8,181'e çıkacak olmasının sebebi nüfusun yaşlanacak olması ile açıklanabilir. Bebek ölüm oranı ‰11,45'e düşse de gelişmiş ülkelerin oldukça ilerisinde olmaya devam edecektir. Altmış beş yaş üzerindeki nüfustaki oransal artış, ≤15 yaş altındaki nüfusun oransal azalışına üstün geleceği için mevcut emeklilik düzenlemelerine göre aktif nüfus oranı azalacaktır. Dönem sonunda kadın ve erkek işgücü oranları hemen hemen eşitlenecektir (0,93/1). Ülkede 2021 sonunda %13,87 olacağı öngörülen tersiyer (üniversite) eğitim 2060 sonunda %48,05 olacaktır.
Sonuç
Her ne kadar bağımsızlığını yeni kazanmış Türk Cumhuriyetlerinin nüfus değişim hızı diğer bütün eski Sovyet ülkelerinden fazla bile olsa nüfus, günümüzde Türkistan Türklüğünün yumuşak karnıdır. Öyle ki bölge hükumetlerinin istihbarata karşı koyma (İKK) faaliyetlerinin başında nüfus verilerine saklama gelmekte, çok çocuklu aileler teşvik edilmektedir. Bu durumun en önemli sebeplerinden birisi Rusya'nın yanı sıra büyük bir nüfus potansiyeli olan Çin'in, diğer taraftan ABD'nin, hatta İran'ın bölgeye ilişkin olarak beslediği emellerdir. Çin Tacikistan'ı önce borçlandırmış sonra borçlara karşılık toprak talebinde bulunmuştur. Tacikistan'ın bu talebi kabul etmesi üzerine aynı plan Kırgız Cumhuriyeti üzerinde de oynanmak istenmişse de bu talep Kırgız kamuoyunda büyük bir Çin karşıtlığına neden olmuştur.
Güçlü yürütme erkine dayanan Türkmenistan hükumeti çeşitli nedenlerden dolayı beşeri coğrafya açısından sağlıklı veri yayınlamamaktadır. Bu durumda rejim daha fazla kapanmakta ve ülke dış göç vermektedir. Türkmenistan'ın dış göç verdiği ülkelerin başında soydaş Türkiye gelmektedir.
[1] Sona Allaberdiyeva, Türkmenistan Medyası (Gelişimi ve Sorunları) (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2015, s. 2.
[2] Ali Yiğit, Türk Ülkeleri ve Türklerin Yaşadıkları Bölgelerin Coğrafyası, Türkiye ve Türk Dünyası İktisadî ve Sosyal Araştırmalar Vakfı Elazığ Şubesi Yayınları, 2. Baskı, Elazığ, 2000, s. 1.
[3] B. Çaryýew ve Ýa. Ilamanov, Tümenistanyň Geografiýasy, Magtymguly Adyndaky Türkmen Döwlet Üniversiteti, Aşkabat, 2010, s. 12 (Türkmen Türkçesi).
[4] B. Çaryýew ve Ýa. Ilamanov, a.g.e., s. 11.
[5] B. Çaryýew ve Ýa. Ilamanov, a.g.e., s. 11.
[6] https://www.worldometers.info/ (Erişim tarihi: 16.01.2020)
[7] https://gsaz.az/en/articles/view/105/Characteristics-of-Caspian-Sea (Erişim tarihi: 19.01.2021).
[8] Stanley K. Smith vd., A Practitioner's Guide to State and Local Projections, Springer, 2013, s. 2 (İngilizce).
[9] Stanley K. Smith vd., a.g.e., s. 3.
[10] United Nations, Methods for Population Projections by Sex and Age, New York, 1956, s. 1 (İngilizce).
[11] https://population.un.org/wpp/ (Erişim tarihi 08.11.2020)
[12] Hayati Doğanay vd., Genel Beşeri ve Ekonomik Coğrafya, 9. baskı, Pegem Akademi, Ankara, 2018, s. 69.
[13] http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=TM (Erişim tarihi 08.01.2021)
[14] http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=TM (Erişim tarihi 08.01.2021)
Kaynaklar
- Allaberdiyeva, Sona, Türkmenistan Medyası (Gelişimi ve Sorunları) (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2015.
- Çaryýew, B. ve Ilamanov, Ýa., Tümenistanyň Geografiýasy, Magtymguly Adyndaky Türkmen Döwlet Üniversiteti, Aşkabat, 2010, (Türkmen Türkçesi).
- Hayati Doğanay vd., Genel Beşeri ve Ekonomik Coğrafya, 9. baskı, Pegem Akademi, Ankara, 2018.
- Stanley K. Smith vd., A Practitioner's Guide to State and Local Projections, Springer, 2013 (İngilizce).
- United Nations, Methods for Population Projections by Sex and Age, New York, 1956 (İngilizce).
- Yiğit, Ali, Türk Ülkeleri ve Türklerin Yaşadıkları Bölgelerin Coğrafyası, Türkiye ve Türk Dünyası İktisadî ve Sosyal Araştırmalar Vakfı Elazığ Şubesi Yayınları, 2. Baskı, Elazığ, 2000.
İnternet Kaynakları:
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder